Μια δεύτερη ανάγνωση του Κάφκα, είκοσι χρόνια μετά, και μια σκέψη για τις κοινωνίες μας

Ο Γκρέκορ Σάμσα, ο πρωταγωνιστής της νουβέλας του Κάφκα, ξύπνησε μια μέρα μεταμορφωμένος σε ένα τεράστιο έντομο. Στην αρχή, τόσο ο Γκρέκορ όσο και η οικογένεια του – ο πατέρας, η μητέρα και η αδερφή του – ήταν σοκαρισμένοι μα και κατανοητικοί, βλέποντας πίσω από το αποκρουστικό σώμα της κατσαρίδας τον γιο και αδερφό τους. Ακολούθως, η αδερφή του προκύπτει ως η μόνη φροντίστριά του, δείχνοντας έμπρακτα την αγάπη που τείνουμε να δείχνουμε προς τα μέλη της οικογένειάς μας.

Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, η παρουσία του Γκρέκορ ως κατσαρίδας βρισκόμενης εντός του οικογενειακού διαμερίσματος, άρχισε να κανονικοποιείται. Το ότι ο Γκρέκορ μεταμορφώθηκε σε κατσαρίδα ήταν πλέον δεδομένο· μια νέα ρουτίνα εδραιώθηκε μεταξύ του ίδιου και της οικογένειάς του.

Τίποτα όμως δεν είναι στατικό. Από τη μεριά του, ο Γκρέκορ αργά και σταθερά, άλλαζε, απομακρυνόμενος από τον κόσμο των ανθρώπων, υιοθετώντας όλο και περισσότερο τα χαρακτηριστικά του νέου του σώματος, με αλλαγές στην όσφρηση, όραση, γούστα και συνήθειές του. Από τη μεριά της οικογένειας, η απέχθειά τους προς την εικόνα της κατσαρίδας εντεινώταν, οδηγώντας τον Γκρέκορ, που πλέον όλο και λιγότερο θύμιζε τον γιο και αδερφό της οικογένειας, να περιορίζεται εντός του δωματίου του και να προσπαθεί να κρύψει το απωθητικό του σώμα όταν ερχόταν σε επαφή με τη μητέρα και την αδερφή του.

Η μαεστρία του Κάφκα έγκειται, πέρα από την προφανή πρωτοτυπία της ιδέας του, στην έντεχνη αποτύπωση της σταδιακής διάβρωσης των οικογενειακών σχέσεων των Σάμσα μέσω μιας σχεδόν γραφειοκρατικής αφήγησης. Η μεταμόρφωση από γιο σε κατσαρίδα και από μέλος της οικογένειας σε οικογενειακό βραχνά, έγινε τόσο οργανικά, που ο αναγνώστης το βιώνει ως φυσική εξέλιξη των πραγμάτων, παρόλο που τίποτα φυσιολογικό δεν υπάρχει στο μίσος που αναπτύσσεται προς το κορμί που ενσαρκώνει τον γιο και αδερφό της οικογένειας.

Η οργανική αυτή μεταμόρφωση – ή, καλύτερα, η κανονικοποίηση του μίσους προς τον άλλοτε γιο και αδερφό – κορυφώνεται προς το τέλος του βιβλίου όπου ο πατέρας και η αδερφή του Γκρέκορ ήταν έτοιμοι να σκοτώσουν την κατσαρίδα που άλλοτε ήταν ο γιος και αδερφός τους και η οποία θεωρούσαν ότι πλέον τους προκαλούσε πολλά προβλήματα. Η σταδιακή απανθρωποποίηση του Γκρέκορ δικαιολογούσε μέχρι και τον θάνατό του, γεγονός που προκύπτει τόσο οργανικά, σχεδόν ως δεδομένο.

Τη Μεταμόρφωση του Κάφκα τη διάβασα γύρω στα είκοσι μου χρόνια, δηλαδή περίπου πριν δύο δεκαετίες. Έπεσε ξανά στα χέρια μου πριν λίγες μέρες σε ένα φεστιβάλ βιβλίου όπου το αγόρασα και το ξαναδιάβασα απνευστί. Πριν είκοσι χρόνια μου έκανε εντύπωση η αγωνία που βίωνε ο Γκρέκορ εγκλωβισμένος στο ξένο του σώμα, ως ένας που υποφέρει από σωματική δυσμορφία, ιδέα που τότε μου ήταν άγνωστη. Η δεύτερη ανάγνωση, τόσα χρόνια μετά, μου άφησε άλλη εντύπωση: με ιντρίγκαρε το αλληγορικό της ιστορίας.

Στο διαμέρισμα των Σάμσα είδα τις σύγχρονες μας κοινωνίες, και στα μάτια του αυταρχικού πατέρα, της πικραμένης αδερφής και της αποστασιοποιημένης μητέρας, είδα όλους εμάς που ζούμε σ’ αυτές τις κοινωνίες. Στο πρόσωπο του Γκρέκορ είδα όλους τους ευάλωτους, όλους εκείνους που δεν μοιάζουν με τους πολλούς, των οποίων οι διαφορές βιώνονται πλέον ως απειλή για την ταυτότητα του συνόλου. Στην αρχή, όταν ακόμα τους θεωρούσαμε ανθρώπους, συζητούσαμε την ενσωμάτωσή τους. Με την πάροδο του χρόνου και με την απανθρωποποίηση τους, πολλοί τους βλέπουν ως κατσαρίδες που πρέπει να συνθλιβούν. Μόνο με την εξόντωση τους θα λυθούν τα προβλήματα των «κανονικών».

Επειδή η φυσική εξόντωση των άλλων, των ξένων, των διαφορετικών, δεν είναι πλέον πολιτικά αποδεκτή, το μόνο που μένει είναι η σταδιακή τους απομάκρυνση, είτε οικειοθελώς είτε με τη βία. Και ο μόνος τρόπος να θέλει κάποιος κατατρεγμένος να φύγει, είναι όταν οι ίδιες οι συνθήκες της ζωής του γίνονται αφιλόξενες σε βαθμό τραγικό.

Σημείωση: ο Γκρέκορ πεθαίνει μόνος, και η οικογένεια του νιώθει ανακούφιση. Η κανονικότητα έχει αποκατασταθεί.